Koode

Famtinki e Findinki

ƊEMNGAL : gila haala haa mbinndiin

” Ɗemngal ko daabaa pinal ”

” Ɗemngal ko tuuba, so alaa duhol tan yorat ”

” Ɗemngal wonaa sohre saka soppee “

” Ɗemngal ko nehaande sato e ganndi ”

Ɗemngal e nder ko ɓuri heewde e leƳƳi, ina fira maanaaji 2. Tergal kaalowal ngal, baɗngal teewu e ƳiiƳam ngal. Ko ɗemngal. Cawtaali naneteeɗi, paamniiɗi, jaltooji e maggal ɗii kadi e hoore mum kadi ko ɗemngal. Hakkunde tergal metotoongal e hitooji ɗi ngal sawtinta naneteeɗi, keertaniiɗi leňol ɗii, hol heen ko adii goɗɗum ɗum?

E miijo men raɓɓo, tawde tagooje ɗee fof ina njogii ɗemɗe memotooɗe jiyotooɗe, ndeen noon eɗen mbaawi wiyde ko ma ngal woodi, nde ɗemngal naneteengal woodi. Ɗemngal terɗiwal ina jogii ko gollanta tagoore fof, haa heewi. Engal nafa e ňaamde e yarde.

Ko kanngal uddoode luuro hunuko. To bannge sifaa maggal, engal fooɗoo, engal taggoo, engal liroo, engal laggoo, ngal laggoroo dow, les, bannge nano e ňaamo, engal loŋtoree, so ngal takkiima ňiiƳe, engal ŋaaňoree ɗakkudi ɗaatndi ɗakaaňo, engal liroo haa boowal, ngal mettoo toni haa ko woni dow majji e les majji. ko noon ne kadi waawiri rewde e kala nokku e nokkuuji e nder hunuko. Nafooje ɗemngal terɗiwal ina keewi haa alaa ko foti.

No ɗemngal tagorii nii, en njiyii engal heewi nafooje. Eɗen mbaawi yondinaade ɗoo e yeruuji ndutto-ɗen e ko ngal gollata to bannge hito. E ndiin mbaydi kala leňol kadi ko wowlata koo, wiyetee ko ɗemngal jiyotoongal, memotoongal ngal. Hay so tawii wonaa kanngal tan woni tergal gowlirgal alkule ɗee fof. Kono, ko cemmbolinngal e iwdi e sifaa alkule gowleteeɗe ɗee fof.

Nde tawnoo so en Ƴeewii en Ƴeewtindiima wowlaango alkulal wooto waawa timmude, so ɗemngal waasiino woodde e hunuko. Ko ɗuum saabii wadde ɗemngal teddiniraa hitooji caňondirɗi, juɓɓuɗi, ɗi leňol fof haalata ina nanondira, paamondira e koye mumen. So goɗɗo janngii ngal walla ɓooyii wuurde e leňol goɗngol kadi, waawa ɗemngal mum, haa waya no jibinaaɗo e mumen nii.
Hade naatde e mbunndi mbunndi ɗemngal, ina moƳƳa ndutto-ɗen e hitooji mahooji ɗemɗe.

So eɗen kaala ɗi kadi, ko maa kaalen terɗe gowlirɗe, ɗuum woni terɗe denndooje e gowlugol majje ha ɗe njalta e hunuko, ɗe nanee. Leňol fof ina jogii ɗemngal mum, jogii alkule ɗe renndi e yoga e ɗemɗe, jogii kadi keertaniiɗe ɗum. Ɗe jeyi kaňum tan, ko neɗɗo jeyee e ngool leňol walla wuurda e mumen, walla jannga ɗemngal mumen, nde waawa haalde ɗeen alkule.

Heen sahaaji ɓooydude mo e jom-maggal’en, walla janngude mo ngal woodat tan ko o ŋakki ɗigginde e wowlaango majje, sabu waasde mo muynude ngal, hono waasde ngal wonde ngal makko.
Tawde ko haala ɗemngal kaaleten, ina moƳƳatnoo ndurnen hakkillaaji men e keewal ɗemɗe winndere ndee.

Tuugaade e Dr. Hagège, ɗemɗiyanke, o wiyi ɗemɗe winndere ndee ina kasbee e ujunnaaje ɗiɗi ɗemngal. So en kasbii ɗemngal fof ina jogii ko famɗi alkule 25, ndeen hol no foti hunuko aadee yaltinta e hitooji so yimɓe ina kaala ɗemngal mumen : 25 * 2000 = 50.000 alkulal. Sikke alaa ko limoore heewnde sanne. Tee kunuɗe cawtinooje ɗee fof ko goote. Alaa ko yiyetee e majje ko heertii. Hunuko ko hunuko tan. Ko haalpulaar koo e sinuwaa koo fof, ko gootum. Kono gooto fof haalata ko ɗemngal, tee goɗɗo oo nanataa. Ko ɗuum addani en jaggude ɗemngal ko ňeeňal Alla. Wonaa neɗɗo tagani ɗum hoore mum. Sabu haa ɗoo ɗo ngon-ɗen, hay gooto meeɗaa nande leňol jooɗiima tafanii hoore mum ɗemngal kesal, woppii ngal haalatnoo ngal.

To bannge hito haa jooni, ina moƳƳa paamen, alkule mbayi tan ko no yimɓe nii, alkulal fof ina jogii innde e yettoode, hono iwdi, ɗuum woni ɗo iwrata e terɗe gowlirɗe so ina ngowlee. Ina jeyaa e terɗe gowlirɗe taweteeɗe e sahaa wowlaango : toni, ňiiƳe, ɗemngal, ɗakkudi ňaaɗndi e ɗaatndi, ɗakaaňo ňaaɗngo e ɗaatngo, kojombojol, taka-ɗemngel..
Yr : so en ngowlii alkulal /b/, ko toni ndentata nde ngal haaloo. Ndeen noon paamaten ɗoo, ko kaalgol maggal waawaa aaɓnaade ɗoon ɗo joomum woni meppo. Ko ɗuum waɗi ngal wiyaa toniwal.
Caggal nde ngal ɓittitii e toni, henndu maggal nanaa, doole oolel maggol sifee, siforee : deeƳngal walla iidowal. /b/ ko iidowal. So en ndenndinii iwdi e sifaa maggal, mbiyen :
b : ko toniwal iidowal.
Alkule keddiiɗe ɗee fof, ko noon njogorii iwdi e sifaa.
Anndude iwdi sifaa alkulal ina moƳƳi, kono faayiida mum feeňoyta tigirigi ko e doosɗe mbinndiin e njanngiin.

Janngoowo ɗemngal oo annda hakkunde ko winndetee tawa janngetaake e ko janngetee tawa winndetaake. Ɗum ko ngesa mawba, njaajba, tawoyteeba e fannu ɗemɗiyankaagal ganndiraaɗo baymaanaagal, tuugaade e dillo e mahngo ” moroho-phonologie “. Kala ko yowitii e doosɗe mbinndiin e njanngiin kelme ko ndee rogere ganndal ɗemɗiyankaagal tuugii. Kono heewɓe e janngooɓe pulaar ina njannga haatumeere ndee, kono mbaawaa tabitinde nde e doosɗe mbinndiin e njanngiin.

Ɗemngal fof kaaleteengal ina waɗi e nder njuɓɓudi mum ko wiyetee kelme, baɗe e lelngo konngol. Ɗee doge 3 mawɗe, e doosɗe celluka ɗemngal fof, kala janngoowo ɗemngal ina foti anndude ɗe, mbele ina waawa haalde e winndude ngaal ɗemngal no haanirta nii tuugaade e doosɗe maggal, keeriiɗe e maggal.

Hay so tawii mo janngaani ɗemngal mum ina waawi haalde ɗemngal mum, ɗuum ina woodi, kono won ko heewi ko o anndaa e maggal, tawde o janngaani binndol maggal, kadi o anndaa hay huunde e ňaawooje njuɓɓudi maggal e caňu maggal. Ko ɗum woni faayiida caggal waawde haalde, neɗɗo etoo kadi waawde winndude e janngude ɗemngal mum. Ko ndeen o hiɓindtoo no haanirta nii ɗemngal ngal, o waawa kadi huwtoraade ngal no haanirta. E ngoo tolno, jannguɗo e mo njanngaani ceertii. Jannguɗo ɗemngal ko waawi waɗde e ɗemngal koo, mo yettaaki e oon tolno feccintaa waɗde ɗum nii. Alaa ko haali noon, waɗde heen wiɗtooji, winndude heen defte, yuɓɓinde heen jeewte belɗi, degiiɗe.
Sabu yiyde faayiida e dakamme gonɗo e waawde winndude e janngude ɗemngal mum, saabii haa eɗen ndeerɗina koreeji men e yaltude e humanbinnaagu. Ɓe njiya ngaluuji gonɗi e ɗemngal pulaar ɗii, e wonde ngal ɗemngal juɓɓungal caňingal. Tee kadi, enen fof, eɗen kawri ɓamtaare men yaawataa walla aaɓnotaako ɗoon ɗo en mbaɗtaani janngude e winndude ɗemngal.

Musidɓe tedduɓe, miɗo joortii ngol ɗoo taartaarol daɓɓol jowitiingol e mbaydi ɗemngal e sifaa kuuɓal, maa wonan en njogitaari moƳƳiri e anndude ɗemngal e ɓurde daranaade ɗum, teeŋti noon e ɗemngal men Pulaar. Ɗemngal jaajngal werto, keewngal wowlooɓe, ganniwal, ceerndungal aadee e kala ko wonaa aadee e nder doosɗe mum. Baawngal kadi jaɓɓaade kala sifaa ganndal e gannde kese.

Ko ɗo Alla mballinto-ɗen to Arwannde e to Wattannde, yo O wallu en.

Shariif Aamadu Tijjaani KAN, doosɗiyanke, winndiyanke, wiɗtiyanke, kebloowo heblooɓe.

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *