Diwanuuji e keeri Fuuta tooro haŋki,nokku mo koɗɗen e mum oo holno o witenoo haŋki? Jaabowol mum, nokku men mo koɗɗen e mum hannde oo ko adii innde fuuta ndee o wiitenoo ko Tekruur, rokki mo ndeen innde ko safalɓe berbeer en, Aarabeeɓe julaŋkooɓe, walla wiɗtooɓe yillotonooɓe nokku oo, koɗdunoo e makko ko leƴƴi Fulɓe, Seereraaɓe Sooniŋkooɓe, Manndiŋkooɓe, e Jolfuɓe, ko ɗiiɗoo leƴƴi nganndaano leydi muen ina wi’ee tekruur, kamɓe ɓe mbiyatnoo ndi ko Nammandiiru, leydi neema e yaajeende.
Adi laamaade ndi ko Jah Ooga en.
Riwi heen Mannaŋkooɓe, Tonnjaŋnaaɓe, e Laamu tooro, e Laamu taaga, e Laamu Termes.
Naamndal? 2 ndeen noon hol no innde Fuuta ndee ardi jaabowol.
Innde Fuuta ndee ari walla yaaji ko e sahaa Deeniyaŋkooɓe, Satigeeɓe, e gardugol Koli tengella, e wiyde daartiyaŋkooɓe wayɓe no Mustaf Booli ganndiraaɗo Seydu Kan, walla Aamadu Umar Jah, nde Koli tengella ari e nokku oo, ko hakkunde kuurne e coñal waalo, hedde hitaande 1559/ o tawi laamuuji tati ina laamodii e sahaa gooto.
Laamu Tooro, e Laamu Taaga, e Laamu Termes.
O adii naŋngondirde ko e Laam Toor Muusaa Eli Banaa Sal, o fooli oon, o yaaɓani Laam Taaga, o ɓenni e Laam Termes, ndeen o fooli ɗiiɗoo laamuuji tati fof, o waɗti ɗi e leydi ngootiri, ngonndi e les njiimaandi makko, o itti innde ɗe o tawnoo ɗee Tekruur e Nammandiiru, o lomtini innde Fuuta ndee.
So tawii noon kono innde Fuuta ndee ardi? Miijooji keewɗi ngetiima firde koŋngol ngol walla ƴeewde asli maggol, won holluɓe wonde innde Fuuta ndee seekaa ko e innde gooto e misiraŋkooɓe adiiɓe, e no ɓe mbiyri ko Annebi Nuuhu jibi Shaam, Sem e Jahfee.
Shaam jibini Kanaan, Fuut e Misrayma walla misira e biyeteeɗo Kush, e wiyde ɓeen haa hannde, ko e Fuut, hinnde Fulɓe ndee yalti, ko ɗuum waɗi ɓe innirde nokku fof ɗo ɓe koɗi ɓe tabiti innde Fuuta ndee.
Won miijo waɗi to Misira too, leñol Nibinaaɓe les Nubiens) ena ndewaytnoo sanamuuji ɗiɗi heen gooto wiyetee ko Fatah, goɗɗo oon ko Toor walla Coor.
Caggal nde won e leƴƴi koɗdunooɗi e maɓɓe ndaayi haa ngari gaay e nder diwaan Fuuta tooro hannde oo, peewni kañumen ne hono ɗiin allaaji, ndokki ɗi inɗe, mbaɗti rewde ɗi hono no ndewratnoo ɗi gila to misira nii, fatah wontata gaay Fuuta, Toor walla Coor wontata Tooro.
Siik Mammadu Maamuudu Kan mo Damga, e nder yeewtere hakkunde mum e tuubaak biyateeɗo Gadeen, hollitii wonde innde Fuuta ndee ko gooto e soofaaji Koli Tingella wiyetenoo noon.
O rewnoo ko e sooyru ena wuufi siirtere gawri heccere haa yani e nokku hee, ruttii habroyi Koli, ndeen Koli Tengella e konu mum ngarii nji’ii nokku oo mbelaama ɗum, ngam ruttude teddungal, Koli inniri mo nokku oo.
Wonande jinnaaɗo men Demmba woolaa Bah to Jiinge, e Siree Abbaas Soh walla yoga e yahruɓe wiɗto e ɗemngal arab, mbaɗi ko koŋngol Fuuta tooro ngol ko arab ñawnaa ɗoon, wonnoo ko fowŋaɗ ɗuur maa mbiyen dow haayre ngal walla Sinaay.
Won yahruɓe wonde Koli Tengella inniri nokku oo ko yumma mum yumma mum Koli Tengella ena wiyee Fuuta Ngay, ena wiyee kadi Bannee Naare.
Won miijooji haa hannde kadi, kolliti wonde Koli Tengella innitiri nokku oo ko Fuuta Jaloŋ to ummorinoo too.
Won woɓɓe kadi koŋngol Fuuta ngol Koli fuɗɗaani ngol, ko ɗoon o tawi ngol, o lollini ngo.
E ballal Ceerno men Njaay Seydu Aamadu e Kuɗol Kah Demmba.✍🏿
