Innde ni ɗum tinndinoore nde kala Innu Aadama mari kadi mantirtoo-nde. Innde kayre nafrirtee ngam ewnugo goɗɗo, senndidirgo hakkunde yimɓe, e kala ko mari innde fuu bana leɗɗe, kaaƴe, e nokkuuje. Innde ko maral ngal ko tinndiniraa fuu martotoo innde nden.
Fulɓe e teddina innde, sabu non waɗi naa Innu Aadama tan, to Pullo fuu kala ko o mari, maa o wonndi naa o ɗakkaniiɗum innde. Marle maako fuu woodi innde, a taway oole, hurgaye, sewnge nder na’i, nden oola, pura, nder baali. Leɗɗe taariiɗe Pullo, e huɗo, e leggerdi, e duule, e limce e fuu ko annduɗaa Pullo maranii-ɗum innde.
Hidde Pullo wonnda e diina Islaama, holli o wonndii inɗe maako, ɗe o soomorta yimɓe. Fulɓe ni bana en anndi ɓe ɗon tawaa cuuɗi-cuuɗi, kala suudu fuu a jogii innde maaru, bana, Ba”en, Jallo’en, Bari’en e luttuɗe. Ɗe’e inɗe cuuɗi kannje ɓurnoo teddineeki, e mantirteeki to Pullo. Ngam ɗum anndaaɗum kala bammbaɗo fuu, to yiɗii dokkal manngal haa Pullo, nder mantoore maako o inna innde suudu o tawaa.
Ngam innde cuuɗi/leƴƴi e ɓuri teddineeki, nden nde baaba tokki ɓaawo diina Islaama. Bana Sinwa’en nonnon Fulɓe tawdiraano to innitireeki. Innde leñol e tokki innde neɗɗo, bana Yero Ba, Njobbo Jallo, Paate Bari e ko nanndi.
Inɗe Pullo ɗe wonaa diinaaje, hawtii en:
Dikko, Sammbo, Demmbo, Yero, Paate, Njobbo, Oori, Boɗɗo, Jamo, Uuri, Adda, Takko, Kummbo, Seebo, Kunndi, Yiɗi e luttuɗe.
Nden ɓaawo non diina wardani Fulɓe e goɗɗe inɗe ɗen kese bana Usman, Muhammad, e luttuɗe. Non ɗum waɗi Pullo naftiri goɗɗe nder inɗe, ɗe diina wardanimo o Pulpulniɗe bana Sulaimanu e Usmaanu o wiiɗe Maanu, Maymuunatu o inni-nde Muna, Aishatu boo o noddiri Catu, nden Khadiija o wi’i Ndiija, Muhammadu boo inniraa Mammadu, Abuubakar warti Buuba.
Nden woodi inɗe kollayɗe wakkati ko marɗo innde nden dañaa bana, Suumaye maa Cuumo, Jaa’o, Juuli, Oori, Nduula, Toɓo, Hoɗi, Ƴaawi, Hiiri e luttuɗe.
Goɗɗe waɗaama ngam suuɗa innde asli nden ngam teddinare bana Bappa, Yaagol, Goggo, Kaawu, Baayero, Baapaate, Yaatakko e luttuɗe.
Sifayɗe marɗo-ɗe: Mannga, Boɗeejo, Damsaalo, Jaawɗo, Mooso, Yaawi, Bimmbi, Kunndi, Ɗaanorga, Cuddi.
Goɗɗe nder inɗe Fulɓe, e firtay ko innde Aarabre haɓɓi, bana Muhammadu Habiibu inniraa Muhammadu Giɗaaɗo, Muhammadu Nasiru noddiraa Muhammadu Ballo, Haamidu noddiraa Ngettaaɗo, Muhammadu Mubaarak boo wi’aa Muhammadu Barkinɗo, Sulaimaanu wi’a Laamiiɗo, Hawwa’u noddiree Njidda.
Nden goɗɗe e tinndiniraa maral jeyɗo innde nden, bana, Mo-maale, Mo’oole, Mo-noore.
Goɗɗe boo marɗo innde nden ɗe tinndinta bana Yuguda-dañaaɗo ɓaawo rewɓe dañaanomaa, Jooɗa-mo maawniraaɓe muum fuu maayidi, Aawdi boo mo baaba muum maayi hidde o dañee, Saajo tokkoyɗo siwtaaɓe.
Ɗe’e inɗe ɗe fuu hannde ɗe fuɗɗi majjuki, sabu daliilaaji ɗuuɗɗi. Woɓɓe e holla inɗe ɗen e majja sabu jamanu waylike, Fulɓe wonndii e goɗɗi leƴƴi ɗin. Waɗi ɓe paalaaki inɗeeji maɓɓe donaaɗi. Ɓe ɓuri naftirki inɗe tawaaɗe to ɓe tawaa ngam taa ɓe wonaa feere maɓɓe.
Woɓɓe kadi holli woɓɓe nder moodiɓɓe diina e nder ɓe ngiɗaa inɗe bana ɗe’e naftiree. Ɓe maa kollii wi’iki Nulaaɗo Mo Jam e Kisndam waɗii woɓɓi waylii inɗeeji maɓɓe ɓaawo ɓe silmii.
Moodiɓɓe ni hollii kayre innde to naa ko nde saawi wonndi bononnda ɗe aybataake. Ngam fuu ɓe Nulaaɗo umri ɓe wayla inɗe maɓɓe ɗen, inɗe ɗen ɗe booɗaa, nder maɓɓe woodi mo innde muum inniraa ‘Hiite’. To en ngejjitaay gooto e ɓiɓɓe Usmaanu ɓii Fodio Ballo inndirtee, ɓiɗɗo maako debbo boo inniraa Naana, kadi Ardiiɗo konu wakkati ɗum anndiraama Aliiyu Jeeɗo, nden, nder jaɓoyɓee Iilawal konu Kano, to Ɓii Fodio woodi inndiraaɗo Malam Jamo. Nihi ɗum hollii haani Fulɓe naftiraa inɗeeji maɓɓe ɓelɗi, saawɗi maana keewka nder maaji.
Njaafee: Surajo Teete
01re Juko (8ru), 2019.
